Việc làm phân hữu cơ, trong trường phổ thông
đã dạy rồi. Nguyên lý của nó là biến đổi chất
hữu cơ ra chất vô cơ thì cây trồng mới tiêu
được. Việc này cần vi khuẩn ăn chất hữu cơ mà
ỉa ra chất vô cơ như Amôn và Nitơrat. Việc này
cần thời gian, nhiệt độ, và độ ẩm. Nó cũng cần
sự vắng mặt của Ôxy nữa. Do đó, ủ phân hữu cơ
cần vun gọn, tưới nước, và bọc kỹ. Ngày xưa ở
Việt Nam thì bốc bùn ao trát kín bên ngoài.
Nếu mùa đông, thì phải một tuần đống ủ mới ấm
lên được, nhờ vi khuẩn hoạt động. Mùa hè, thì
đôi khi nóng quá, chết vi khuẩn, hỏng phân, nên
trong đống phân có cắm những ống làm lỗ thủng
cho hơi nóng bốc ra, và tưới nước lạnh vào.
Ủ phân có thể mấy tuần lễ hay mấy tháng, chứ
một tuần thì không thấm vào đâu. Muốn biết phân
đã ủ tốt chưa, thì coi màu có đen thẫm lại không,
có còn nặng mùi cứt trâu bò không, và các cuộng
cỏ trong cứt trâu bò có tiêu vụn ra chưa, có độ
ẩm cao không. Phân chưa ủ tốt thì có thể vẫn còn
nguyên hình dạng cục cứt khô, có vằn. Ủ tốt thì
đống phân lẫn lộn và xốp đều. Ủ quá lâu ngày thì
đóng tảng lớn, có các váng trắng hay tinh thể trắng
ở đáy như muối, hay như bột ngọt. Các tinh thể
này là phân đạm nguyên chất, pha loãng ra nước bón
rau rất bốc.
Lý lẽ thì như vậy, nhưng phân ủ dở dang vẫn bón
tốt. Phân chưa ủ thì khó bón, vì còn dạng cục,
hay nhão bét như cứt trâu ỉa lỏng, thối hoăng ai
mà chịu đi bón? Tuy vậy, cứ bón đại đi, thì cây
có thể bị thối rễ thối lá một chút, rồi dần dần
hồi sức lại, và lại tốt vì có bón phân.
Một cách tốt và nhanh chóng nữa là nuôi giun quế.
Giun quế phân huỷ cứt trâu bò chỉ 1 tuần là xong
thế nhưng phải rải rắc đều ra từng lần từng lượt
mỏng cho nó ăn hết mới rải nữa. Nếu đổ đống chồng
cao thì cũng lâu mới ăn hết được cứt trâu bò.
Có người còn độn thêm khi ủ phân. Ngày xưa, thời
bao cấp, cứt trâu bò cũng không đủ để bón cây, nên
bà con độn thêm lá cây rừng, bèo, rơm rạ băm vụn,
cả đất nữa, cả phân phốt phát nội vì nó giá rẻ.
Ngày nay, người ta trộn thêm phân NPK, và nhất là
P và K cho phân có thêm chất bổ bón cây, và lý do
phân N chóng bay mất, có cho vào cũng không làm gì.